بهترین راهکار برای حفظ قنات‌ها استفاده از پتانسیل گردشگری است/ فنّاوری قنات فقط متعلق به ایران می‌باشد/ شگفت‌انگیزترین قنات‌های ایران نیز در اصفهان هستند/ قنات دوطبقه اردستان و مزدآباد میمه به‌عنوان اعجاب‌انگیزترین قنوات در سطح جهان معرفی‌شده‌اند

به گزارش پایگاه خبری جویاآنلاین از شاهین‌شهر به نقل از ایسنا؛ استان اصفهان به‌عنوان مرکزی‌ترین منطقه و فلات ایران، یکی از استان‌هایی به شمار می‌رود که بیشترین تعداد قنات‌ها را در خود جای‌داده است. این استان پس از استان‌های خراسان رضوی و جنوبی، با ۴۶۷۲ رشته قنات و ۷۹ هزار و ۶۰۲ هکتار زمین تحت پوشش این قنات‌ها، سومین منبع ذخیره آبی این میراث کهن در کشور به شمار می‌رود. شهرستان‌های برخوار، شاهین‌شهر و میمه در اطراف اصفهان که مرکز آن‌ها به ترتیب دولت‌آباد و شاهین‌شهر می‌باشد و فاصله چندانی با مرکز استان یعنی شهر اصفهان ندارند و قنات‌های زیادی از دوران هخامنشی که حتی ثبت جهانی نیز شده‌اند در خود جای‌داده‌اند. شهر دولت‌آباد با وسعت ۹۸۵ هکتار و با جمعیتی بالغ‌بر ۵۰ هزار نفر در شمال شهر اصفهان واقع‌شده که دین ساکنان این منطقه اسلام و مذهب آن‌ها شیعه است. موقعیت طبیعی این شهر با داشتن ۳۳ رشته قنات در گذشته و بالغ‌بر ۲۷ رشته قنات کشاورزی از نظر منظر طبیعی در جایگاه قابل‌توجهی قرار دارد. در میان تمام قنات‌هایی که در این دو شهرستان جاری هستند و آب آن‌ها به‌صورت عمده به کشاورزی اختصاص می‌یابد، دو قنات مزد آباد میمه و وزوان، از توابع شهرستان شاهین‌شهر و میمه بیش از همه مورد توجه قرار گرفته است. دلیل اصلی این اهمیت، وجود سد زیرزمینی است که توجه مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آب ایران را به خود جلب کرده است. محسن فخریان پژوهشگر قنات‌های منطقه میمه دراین‌باره می‌گوید: اردیبهشت ۸۹ و با همکاری سمسار یزدی مدیرعامل وقت مرکز بین‌المللی قنات و معاون سازمان میراث فرهنگی کشور، طرح جامع مطالعاتی دو قنات مزد آباد و وزوان در مرکز بین‌المللی قنات کلید خورد و بیش از یک هزار صفحه طرح مطالعاتی برای این قنات‌ها تهیه شد. به گفته فخریان، این طرح جامع به مرکز بین‌المللی قنات ارائه شد و به دفتر ثبت آثار جهانی رفت. پس‌ازآن نیز، پیش‌نویس ثبت جهانی این ۲ قنات آماده شد و در مرحله اول، قنات مزد آباد میمه و بعد قنات وزوان در فهرست ۲۰ قنات برتر کشور قرار گرفتند. وی درباره توجه و رسیدگی به قنات‌های کشور می‌گوید: متأسفانه سازمان جهاد کشاورزی فقط هزینه لایروبی قنات‌ها را تقبل می‌کند که به دلیل انتخاب پیمانکارهای ناآگاه، این امر نیز به‌درستی انجام نمی‌گیرد؛ شرکت آب منطقه‌ای هم دقت کافی را در حوضه‌های آبریز قنوات به خرج نمی‌دهد؛ سازمان میراث فرهنگی نیز فقط به ابعاد تاریخی قنات‌ها توجه می‌کند و به دیگر ابعاد آن توجهی ندارد. به گفته وی، بهترین راهکاری که سازمان میراث فرهنگی می‌تواند برای حفظ این قنوات اجرا کند، استفاده از پتانسیل گردشگرانی است که در آینده می‌توانند از این میراث تاریخی، بازدید کنند. آن‌گونه که فخریان می‌گوید، وضعیت موجود مظهر این قنوات به‌گونه‌ای نیست که بتوان از آن استقبال کرد؛ بنابراین میراث فرهنگی باید همزمان با به ثبت رسیدن این قنوات، بودجه جداگانه‌ای اختصاص دهد تا مظهر قنات‌ها بدنه سازی شود و قابلیت جذب گردشگر داشته باشد. شهرام امیری مدیر امور بین‌الملل اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان دراین‌باره می‌گوید: فنّاوری قنات فقط متعلق به ایران است و همین عامل سبب می‌شود یکی از بهترین گزینه‌های ثبت در فهرست آثار تاریخی جهانی باشند. شهرام امیری می‌افزاید: قنات‌ها یکی از نخستین اصولی هستند که انسان تلاش کرد مشکل آب را که از اساسی‌ترین و حیاتی‌ترین عناصر زندگی به شمار می‌رود، مرتفع کند؛ سابقه این سازه‌های آبی در ایران به ۴ هزار سال می‌رسد و سبب شده تا مناطق کویری ایران کمتر خشک‌سالی را حس کنند. وی ادامه می‌دهد: قنات‌ها هیچ‌گاه سبب پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی نشده‌اند و طی ۴ هزار سال گذشته همواره در حال آب دهی و استفاده بوده‌اند، اما حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در حوضه آبریز آن‌ها سبب شده است تا حیات این سازه‌های آبی تحت‌الشعاع قرار گیرد. امیری همچنین بر این موضوع تأکید می‌کند که ثبت قنات‌ها در فهرست آثار تاریخی جهانی باعث توجه ویژه گردشگران خارجی به مناطق کویری ایران می‌شود. وی تصریح می‌کند: در واقع ثبت جهانی قنات‌ها سبب می‌شود گردشگران خارجی و مردم جهان، بیشتر با منطقه شاهین‌شهر و میمه، وزوان و اردستان آشنا شوند و تلاش کنند برای آشنایی بیشتر با این سازه‌های آبی کهن و تاریخی، به این مناطق سفر کنند؛ مدیر امور بین‌الملل اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان تأکید می‌کند: برنامه‌های ویژه‌ای برای جذب گردشگران در قنات‌هایی که به ثبت جهانی می‌رسند اجرا می‌شود. وی می‌گوید: در حال برنامه‌ریزی طرحی هستیم که گردشگران بدون این‌که تماسی با آب داشته باشند، در زیرزمین به بازدید از قنات ۲ طبقه مون اردستان بپردازند و از قسمت‌های مختلف این سازه‌های آبی نظیر مادر چاه، میل و کوره بازدید کنند. اما در ادامه این گزارش برخی از پژوهشگران معتقدند بهره‌برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفت و در دوره هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا نیز راه یافت. سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند. مهم‌ترین و قدیمی‌ترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد. آن‌ها می‌گویند: شگفت‌انگیزترین قنات‌های ایران نیز در استان اصفهان قابل‌مشاهده‌اند. از قنات مون اردستان گرفته که به‌عنوان تنها قنات ۲ طبقه ایران معروف است تا قنات‌های مزد آباد میمه و وزوان که تنها قنات‌هایی هستند که آب را در سدهای زیرزمینی ذخیره می‌کرده‌اند، همه و همه، با ابتکار و مدیریت نیاکان اصفهانی، سازه‌های مدرنی را به ذهن متبادر می‌کنند که صدها سال پیش‌ساخته شده‌اند. همین عامل سبب شده تا ۳ قنات از استان اصفهان در فهرست نهایی ایران برای ثبت قنات‌ها به‌عنوان جدیدترین آثار تاریخی جهانی قرار گیرند. حسینعلی حاجی دلیگانی نماینده مردم شاهین‌شهر، میمه و برخوار در مجلس با اشاره به اینکه قنات‌های شهر گزبرخوار روزی بسیار پرآب بوده است و مردم دارای چاه‌های خانگی به عمق ۶ متری بوده‌اند، اظهار کرد: امروز وضعیت سفره‌های آبی دشت گز برخوار به‌گونه‌ای است که در ۲۵۰ تا ۳۰۰ متری زمین به آب بر می‌خوریم و می‌توان گفت برخوار از بحرانی‌ترین دشت‌های کشور محسوب می‌شود. اما قنات مزدآباد، دشت جلگه‌ای میمه دشتی وسیع و هموار، با شیبی بسیار ملایم (به‌طور متوسط ۵%) است که ما بین ارتفاعات حاصل از جنشهای کوهزائی البرز مرکزی در شمال و شرق و ارتفاعات حاصل از جنشهای کوهزائی زاگرس در غرب قرار گرفته است. این دشت با ۱۹۶۵ تا ۲۰۰۳ متر ارتفاع از سطح دریا بلندترین دشت جلگه‌ای در استان اصفهان است که دارای بارندگی بسیار کم و ذخیره آب‌های زیر زمینی بسیار کم و فقیر است. بطوریکه از ۵۶ رشته قنات حفاری‌شده در این دشت تنها در حال حاضر ۲۳ رشته قنات آبدار است و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد و مابقی تماماً براثر خشک شدن، تخریب و نابود گردیده است. معروف‌ترین قنات در این دشت قنات مزدآباد میمه است که زمان حفاری آن را به زمان حکومت بهمن ابن اسفندیار (هخامنشی) یا دوره حکومت انوشیروان (ساسانی) نسبت می‌دهند. این قنات از نظر ساختمانی و سبک حفاری به سبک قنوات دوره ساسانی حفاری گردیده است. (چاه‌های مستطیل شکل، تونل‌های دوطبقه، بند و سد ذخیره آب). بر اساس گزارش سازمان یونسکو در سطح جهان قنوات بسیار زیادی (حدود چند صد هزار) وجود دارد به‌طوری‌که طول قنوات حفاری‌شده در سطح جهان چهار برابر است. دکتر بهمن بهنیا استاد دانشگاه شهید چمران اهواز در کتاب معرفی قنوات ایران که از طرف سازمان یونسکو چاپ و منتشر گردیده است قنات دوطبقه اردستان و قنات مزدآباد میمه را در بین چند صد هزار قنات جهان به‌عنوان اعجاب‌انگیزترین قنوات در سطح جهان معرفی کرده است. بهمن بهنیا عقیده دارد: ویژگی‌های این قنات (دوطبقه بودن، چاه‌های مستطیل شکل و سد و بند ذخیره آب زیرزمینی آن) باعث گردیده که این قنات منحصربه‌فرد در سطح جهان مطرح کند. وی در کتاب خود بهترین راه و شیوه برای جلوگیری از به هدر رفتن آب قنات در فصل زمستان را ایجاد بند و سد در درون قنوات پیشنهاد می‌کند و نمونه بارز و مؤثر در این شیوه را قنات مزد آباد معرفی می‌کند. وی عقیده دارد به خاطر نقشی که قنوات در آبیاری زمین‌های مزروعی و تأمین آب آشامیدنی در گذشته و حال دارند. آن‌چنان دارای اهمیت و ارزش بوده و هستند که فن قنات سازی از ایران به تقریباً  کشورهای جهان گسترش پیدا کرده است. محققین و نویسندگان وجود قنات را در بیش از ۳۴ کشور جهان تأیید کرده‌اند. در ایران حدود ۱۸۴۰۰ قنات دایر موجود است که از بین این قنوات قنات دوطبقه «مزدآباد میمه» و «مون اردستان» مشخصاتی استثنایی دارند. آقای دکتر بهنیا در کتاب خود آورده است: تا آنجائی که نگارنده، قنوات معروف ایران و بعضی از کشورهای جهان را مشاهده و بررسی نموده است نظیر قنوات دوطبقه «مزدآباد میمه» و «مون اردستان»، قنات بزرگ «ابوزید آباد کاشان» در هیچ‌یک از کشورها یافت نمی‌شود و در متون تحقیقی نیز وجود قنواتی نظیر این قنوات گزارش نشده است. اما نکته قابل توجّهی که در مورد قنات بزرگ و تاریخی وَزوان قابل ذکر است و کارشناسان میراث فرهنگی و کارشناسان ژاپنی یونسکو نیز آن را تأیید نموده اند در نقطه ای از قنات که بالای بند قنات است دو شکاف زیرزمینی (در اصطلاح محلی کِر) یا تنور آبی وجود دارد و پس از بند کردن آب، این شکاف‌ها، آب چهل لیتر در ثانیه ذخیره‌شده در پشت سد به مدت ۱۲۰ روز را به مخازن بزرگی که در زیر زمین وجود دارد هدایت می‌کند و پس از گشایش دریچه‌های تعبیه‌شده در سد به‌تدریج آب ذخیره‌شده به‌صورت خودجوش و با کمک نیروی ثقل زمین، به چرخۀ مصرف باز می‌گردد. گنجایش کانال‌های قنات از پشت سد به طول ۸۰۰ متر با عرض یک متر و ارتفاع چهار متر با ۳۲۰۰ مترمکعب آب است ولی آبی که در پشت سد ذخیره می‌شود بر اساس قطر آبدهی قنات طبق معادله ۴۱۴۷۲۰ مترمکعب آب است که بیش از گنجایش کانال‌های قنات می‌باشد و میزان ۴۱۱۵۲۰ مترمکعب مازاد گنجایش کانال‌ها در مخازن زیرزمینی توسط تنورهای آبی مذکور ذخیره می‌گردد و با بازگشایی دریچه‌های سد، به‌مرور به چرخه مصرف وارد می‌شود. امیدواریم در پایان آنچه در این گزارش گردآوری کرده‌ایم با توجه به وجود افزایش گازهای گلخانه‌ای و کمبود نزولات آسمانی در کشور و بیشتر شدن سطح مناطق بیابانی در کشور به‌خوبی توانسته باشیم حق مطلب را ادعا و دوباره مسئولان را به فکر انداخته باشیم که از این میراث‌های گران بهاء در کشور که قدمت آن‌ها حتی به ۴ هزار سال پیش نیز می‌رسد به‌خوبی حفظ و حراست کنند. -------------- گزارش از: نورالله جویا -------------- انتهای پیام/ج