معرفی اماكن زيارتى و سياحتى کشور عراق

به گزارش پایگاه خبری صدای جویا از شاهین شهر اصفهان، زيارت،يكى از سازنده‏ ترين برنامه‏ هاى تربيتى مكتب ماست كه هم تقدير و احترام به پاكي ها و فضيلت ها و مجاهدت هاست.هم الهام گرفتن از اولياى دين و پاك ساختن روح و جان در حرم مطهر معصومين عليه السلام.

سرزمين عراق،قبور مطهر و نورانى تعدادى از امامان ما و شخصيت هاى برجسته شيعه را در بر دارد.«كربلا»،كعبه دل و جان ماست.«نجف‏»،كوى ولايت است و«كاظمين‏»و«سامراء»،كهرباى جانهاى شيفته دوستداران اهل بيت عليهم السلام.

زيارت عتبات عاليات و چهره نهادن بر تربت مقدس امامان،بوسه زدن بر ضريح منور آن پاكان، همواره مورد اشتياق و آرزوى ديرين دلدادگان عترت مصطفى صلى الله عليه و آله و مورد تاكيد فراوان اهلبيت عليهم السلام بوده است.

امروز، اين شوق، در دلهاى ما افروخته‏ تر است و زيارت قبور امامان در اين سرزمين و ديدار از اماكن مقدس و جاهاى ديدنى و خاطره‏ انگيز در اين ديار فراهم ‏شده است.

آنچه در اين مجموعه تقديم شما زائران محترم عتبات عاليات مى‏ شود،اطلاعاتى است درباره اماكن ديدنى و آثار مقدس اين سرزمين.بديهى است هر چه شما عزيزان با تاريخ گذشته اسلام و شخصيتهاى بزرگوار آيين‏مان،آشناتر شويد،اين زيارت برايتان شيرين‏تر و خاطره‏انگيزتر خواهد بود.

خرسنديم كه اين مجموعه را به عنوان راهنماى شما زائران عزيز كه عازم كوى عشق و ايثاريد، تقديم كنيم.باشد كه زيارتى با شناخت و معرفت‏ بيشتر داشته باشيد و از اين سفر،بيشترين توشه معنوى را بر گيريد.

**عراق

سرزمين‏«عراق‏»يا«بين النهرين‏»بنا بر كاوشهاى باستان شناسان: يكى از كهن ترين جايگاههاى سكونت انسان و تمدن بشرى است و پيشينه تاريخى آن به هزاران سال پيش از ميلاد مسيح عليه السلام باز مى‏ گردد.نام‏«عراق‏»،بنا به گفته مورخان بر گرفته از موقعيت جغرافيايى آن، يعنى نزديكى و مجاورتش با آب است،زيرا عرب هر سرزمينى را كه داراى صحرا و درخت‏ باشد و در مجاورت دريا يا رودخانه قرار گيرد عراق گويد، و يا آنكه بر گرفته از نام فارسى‏«ايران شهر»يا«ايراك‏»به معناى سرزمين هاى پست است كه پس از تعريب،عراق گرديده است.برخى از مستشرقان،نام اين سرزمين را بر گرفته از كلمه آرامى‏«آراكا»مى‏ دانند كه به معناى سرزمين مقدس مى‏ باشد.

همسايگان عراق عبارتند از:تركيه در شمال،ايران در شرق،اردن و سوريه در غرب و عربستان و كويت در جنوب.

مساحت عراق 713/446 كيلومتر مربع و معادل يك‏سوم (3/1) ايران است.اين كشور از دو بخش‏«كوهستانى‏» (1) و«دشت و صحرا»تشكيل شده و (بجز شمال آن) داراى آب و هواى سرد و خشك و گزنده در زمستان و گرم و سوزان در تابستان است.ملت عراق از همزيستى چندين قوم تشكيل يافته كه عبارتند از:

عرب،كه اكثريت‏ ساكنان اين سرزمين را تشكيل داده است.

كرد،كه در بخش شمالى اين كشور سكونت دارند و طبق برخى آمار،17%جمعيت عراق را تشكيل مى‏ دهند.

ايرانى،كه در شهرهاى مذهبى عراق و مناطق مرزى ميان ايران و عراق سكونت دارند.

ترك،كه در برخى استانهاى شمالى هم مرز با تركيه زندگى مى‏ كنند.

همچنين ارامنه و آشوريان،اقليتهاى بسيار كوچكى را در اين كشور تشكيل مى‏ دهند.

دين مردم عراق عبارت است از اسلام (سنى حنفى-شيعه) ،مسيحى،يهودى،صابئه و...ليكن اكثريت مردم عراق را مسلمانان شيعه تشكيل مى‏ دهند و بر اساس برخى آمار غير رسمى، شيعيان متجاوز از 60%مردم عراق ‏اند.

در عراق دو رودخانه مهم،يعنى دجله و فرات وچندين رود كوچك،مانند غراف،ديالى،خابور، زاب كبير و زاب صغير جريان دارد،از اين رو سرزمينى حاصلخيز و داراى كشاورزى گسترده است.عراق دشتها و صحراهاى بزرگ ديگرى نيز دارد كه بخش عمده غرب و جنوب غربى اين كشور را در بر گرفته و اين سرزمينها قسمتى از صحراى بزرگ‏«بادية الشام‏»را تشكيل مى‏دهد.

گفتنى است كه اروندرود نيز مرز مشترك ايران و عراق در منطقه جنوب ايران است.

**پيشينه تاريخى عراق

عراق داراى پيشينه تاريخى بسيار كهن بوده و يكى از قديمى‏ ترين تمدنهاى بشرى را در خود پرورانده و جاى داده است،از اين رو،در جاى جاى عراق آثار تاريخى و باستانى متعلق به دوره‏هاى گوناگون،از هزاران سال پيش از تولد حضرت مسيح عليه السلام تا پس از ظهور اسلام را مى‏توان ديد،سير تاريخى حكومت ها و خاندانهاى حاكم بر عراق بدين شرح است:

1- سومريان (4500 ق.م-2300 ق.م

در اين دوره،ملت‏سومر در بخش جنوبى عراق و در دو سمت رودخانه‏ هاى دجله و فرات سكونت داشته‏اند و بنا بر كاوش هاى باستانشناسان،اين قوم كه نژاد آنها همچنان مورد ترديد است،داراى تمدن كشاورزى قابل توجهى بوده و چندين شهر را به نامهاى‏«ارك‏»،«اريدو»، «لاجش‏»و جزاينها پايه ريزى كرده بودند.پايتخت اين سلسله حاكم،شهر باستانى‏«اور»بوده است.

سومريان بر اثر حملات جنگجويان اكدى از ميان رفتند.

2-اكديان (4500 ق.م-2300 ق.م)

همزمان با حكومت‏ سومريان در جنوب عراق،در ميانه عراق سلسله ديگرى از مردمان سامى نژاد زندگى مى‏كردند و داراى شهرهاى آبادى همچون:«بورسيبا»،«كيش‏»،«نفر»،«اجاده‏»و جز اينها بودند و همواره بر سر تصاحب زمينهاى كشاورزى با دولت جنوبى خود به نزاع بر مى‏ خاستند تا آنكه در سال 2750 ق.م مردى به نام‏«سرجون اكدى‏»در ميان آنان به قدرت رسيد و توانست‏با جنگها و حملات خود سومريان را نابود و سرزمين هاى آنان را تصاحب كند، ليكن ملت‏ شكست‏ خورده سومرى بار ديگر توانست اكديان را در حملات خود شكست دهد. پس از آن حاكمان سومرى و اكدى به توافق رسيدند و در سال 2500 ق.م،كشور يكپارچه‏اى به نام‏«اكد و سومر»،كه تمامى ميانه و جنوب عراق را در بر مى‏ گرفت،به پا داشتند.

3-ايلاميان (عيلاميان)

اينان مردمانى بودند كه در منطقه كوهستانى‏ شمال خوزستان زندگى مى‏كردند و پايتخت شان شهر شوش بود.داراى دولتى مقتدر و جنگجويانى دلير بودند.سربازان ايلامى در سال 2320 ق.م به سرزمين اكديان حمله ‏ور شدند و پس از اشغال پايتخت آنان،پادشاه اكدى را به اسارت خود در آوردند و بتدريج نفوذ و سيطره خود را بر سرتاسر ميانه و جنوب عراق گسترش دادند.

4-بابليان (2200 ق.م)

يكى از قبايل سامى به نام‏«عموريان‏»كه همواره در كناره‏هاى درياى مديترانه سكونت داشتند، به منظور دست‏يابى به منابع آب و كشاورزى،به سمت‏شرق حركت كرده و سرزمينهاى ميانى عراق را به اشغال خود در آوردند و پايتخت‏خود را شهر بابل (در نزديكى حله كنونى) قرار دادند.دهها سال ميان عموريان و ايلاميان جنگها در گرفت و همچنان ادامه داشت تا آنكه ششمين پادشاه عمورى با قدرت تمام به جنگ ايلاميان رفت و پس از شكست دادن ارتش آنان،شهر شوش پايتخت ايلاميان را به اشغال خود در آورد و بدين ترتيب امپراتورى عظيم خود را پايه ريزى كرد كه از آن پس به نام‏«امپراتورى بابليان‏»شهرت يافت.او شهر بابل را به اوج عظمت و شكوه و جلال رسانيد كه امروزه آثار آن زينت‏بخش موزه‏هاى جهان است.

5-آشوريها (1300 ق.م-606 ق.م)

يكى از قبايل سامى آشوريان هستند كه در سال 3000 ق.م به شمال عراق هجرت كردند.آنان نخست جزو قلمرو سومريان و سپس بابليها قرار گرفتند.مردمان اين قوم به شجاعت و جنگجويى شهرت داشتند،و به همين جهت نيروى نظامى دو حكومت پيشين را تشكيل مى‏ دادند.آنها پس از ضعف دولت‏ بابلي ها،نخست ايالات اطراف خود و سپس بابل را اشغال كردند و همچنان به توسعه امپراتورى خويش مشغول بودند تا آنكه در سال 800 ق.م سرتاسر عراق و سرزمينهاى شرق درياى مديترانه و شمال آن را تا حدود ازمنستان در سيطره خود داشتند. پادشاه‏«سرجون دوم‏»و فرزندش‏«سنحاريب‏»يكى از مشهورترين پادشاهان اين امپراتورى بودند.

6-كلداني ها (606 ق.م-539 ق.م)

پس از ضعف امپراتورى آشور،در نتيجه شورش مردمان تحت فرمان آنها در ايالات دور دست و اختلافات داخلى،يكى از قبايل سامى به نام‏«كلدو»كه در جنوب عراق به دامدارى مشغول بودند،سر به شورش بر داشته و با سربازان آشورى به نبرد برخاست.و سرتاسر جنوب عراق را اشغال نمود و سپس شهر بابل را به تصرف در آورد و آنگاه به همراه پادشاه ماد،پايتخت آشوريان را مورد حمله قرار داد و پس از اشغال آن،سرزمين هايشان را به ميان قوم خود تقسيم كرد.كلدانيها در سال 606 ق.م ‏آشوريها را نابود ساختند و دولت‏ بابليان جديد را در شهر بابل پايه‏ ريزى كردند.

يكى از مشهورترين پادشاهان آنان به نام‏«نبوكد نصر»يا«بخت نصر»بود كه 40 سال پادشاهى نمود و مصريان را شكست داد و پايتخت‏ يهوديان (اورشليم) را تسخير و ويران كرد و هزاران يهودى را به اسارت گرفت و به بابل آورد.در دوران اين پادشاه علم رياضيات و نجوم پيشرفت فراوانى كرد و تقسيم شبانه روز به 24 ساعت و هر ساعت‏به 60 دقيقه و هر دقيقه به 60 ثانيه،و تعيين ماههاى خورشيدى و قمرى و پيش بينى خسوف و كسوف و جز اينها،از اكتشافات اين دوره است.

7-مادها و پارسها (539-331 ق.م)

دو قوم ماد و پارس همراه قوم پارت از نژاد آريايى بوده و جمعا اقوام ايرانى را تشكيل مى ‏دادند.مادها در غرب و پارسها در جنوب ايران سكونت داشتند. ابتدا مادها دولتى تشكيل دادند و سپس به رهبرى كورش دولت هخامنشى را بنيادگذارى كردند.اين دولت‏با غلبه بر عراق،آسياى صغير و مصر توانست دولتى مقتدر و ثروتمند را در مناطق مذكور تاسيس كند. داريوش هخامنشى نيز پس از كورش يكى از مقتدرترين شاهان هخامنشى است.پايتخت اين دولت تخت جمشيد بوده است.دولت مزبور با حمله اسكندر مقدونى از بين رفت.

8-يونانيها (331-247 ق.م)

اسكندر كبير پس از به قدرت رسيدن در يونان،به جنگ با ايرانيها شتافت و نخست آسياى صغير را اشغال كرد و سپس در سال 331 ق.م موفق شد و سرتاسر عراق را تحت‏ سيطره خود درآورد.پس از مرگ اسكندر«سلوكى‏»به حكمرانى عراق رسيد و دولت‏سلوكيان را در عراق ايجاد كرد كه تا سال 247 ق.م دوام يافت.

9-پارتيان (247 ق.م-226م)

اينان يكى از اقوام آريايى ساكن در خراسان كنونى بودند كه بتدريج متصرفات خود را توسعه دادند و عاقبت‏ سلوكيان را از ايران و عراق راندند و خود جايگزين آنان شدند و شهر تيسفون را پايتخت‏ خويش را قرار دادند.پارتيان 473 سال حكومت راندند و عاقبت‏«آردوان‏»آخرين پادشاه آنان در سال 226 م.توسط سلسله ساسانيان از ميان رفت.

10-ساسانيان (226 م-652 م)

اين امپراتورى چهار قرن عراق را در تصرف خود داشت و پايتخت آن شهر تيسفون بود،تا اين كه عاقبت در سال 16 هجرى ارتش اسلام لشكريان ايرانى را شكست داد و دين مبين اسلام وارد عراق و ايران گرديد.در دوره حكمرانى ساسانيان،عراق پيشرفت هاى فراوانى در زمينه‏ هاى كشاورزى و شهر سازى كرد كه بسيارى از آثار آن تا صدها سال بعد باقى بود.

دوره اسلامى

ارتش اسلام در سال 14 يا 15 ه.به فرماندهى سعد بن ابى وقاص به عراق حمله كرد و عاقبت طى چند سال جنگ،در سال 16 هجرى،ارتش ساسانى را شكست داد و عراق را به تصرف در آورد.از اين تاريخ،عراق جزئى از متصرفات اسلامى گرديد كه خليفه از مدينه بر آن حكم مى‏راند.امير المؤمنين على بن ابى طالب عليه السلام براى نخستين بار در سال 36ه.ش هر نو بيناد كوفه را پايتخت‏ خود قرار داد و از آنجا بر سرتاسر جهان اسلام حكم مى‏راند.

امويان (41 ه.-132 ه.)

پس از شهادت امير مؤمنان عليه السلام در سال 40 ه.ق.و انتقال خلافت ‏به امويان،عراق كه مركز آن دمشق بود،بخشى از امپراتورى امويان گرديد و سيطره آنان بر عراق تا سال 132 ه. ادامه يافت.

عباسيان (132-656 ه.)

پس از سقوط امويان،ابو العباس سفاح نخستين خليفه عباسى در سال 132 ه.ق.در شهر هاشميه (نزديك كوفه) اعلان خلافت عباسى نمود.37 خليفه عباسى،524سال از عراق بر جهان اسلام حكومت راندند،و سر انجام آخرين خليفه عباسى،مستعصم بالله در سال 656 ه. ق.هلاكوخان مغول شكست‏ خورد و از بين رفت.

ايلخانيان (656-738 ه.)

پس از مرگ هلاكوخان،عراق از سوى جانشينان او كه‏«ايلخانيان‏»ناميده مى‏ شدند،به مدت 80 سال اداره شد.برخى از ايلخانان مسلمان بودند و عاقبت،سلسله آنان توسط شيخ حسن جلائرى منقرض گرديد.

جلائريان (738-813 ه.)

اين خاندان مدت 75 سال بر عراق حكومت راندند.

آق قويونلو و قراقويونلو (813-914 ه.)

اين دو ايل ترك تبار،مدت يك قرن در عراق حكومت كردند.

صفويان (914-941 ه.)

شاه اسماعيل صفوى در سال 914 ه.ق.بغداد را فتح كرد.و پس از او فرزندش شاه تهماسب تا سال 941 ه.ق.عراق را جزو متصرفات خود داشت.در اين سال عراق از سوى سلطان سليمان قانونى،پادشاه عثمانى،مسخر گرديد.البته در دوران سلطنت‏شاه عباس صفوى (در سال 1033) عراق بار ديگر به تصرف صفويان در آمد و تاسال 1049 ادامه يافت.در اين سال سلطان مراد چهارم،خليفه عثمانى،بغداد را فتح كرد و عراق را به تصرف خود در آورد.

عثمانيان (1049-1335 ه.ق.)

عراق عملا از سال 941 ه.بجز در سالهاى 1032 تا 1049 ه.ق.و در دوره سلطنت نادرشاه افشار در سال 1146 ه.ق.كه مدت كوتاهى عراق را تسخير نمود،همواره جزئى از ولايات حكومت عثمانى بود و توسط واليان منصوب از سوى دربار عثمانى اداره مى‏شد.سيطره آنان بر عراق تا جنگ جهانى اول ادامه يافت.

انگليسي ها (1917 م-1924 م)

ارتش عثمانى پس از شكست سخت‏ خود از ارتش انگلستان،به سوى تركيه عقب نشينى كرد و در روز 11 آوريل 1917 ميلادى لشكريان فاتح به سر كردگى‏«ژنرال مود»وارد بغداد شدند و بدينگونه عراق جزو متصرفات بريتانيا قرار گرفت.

دولت ملى عراق

در سال 1920 ميلادى ملت عراق به رهبرى عالمان و مراجع دينى در عتبات،قيام و انقلاب گسترده‏اى را بر عليه ارتش اشغالگر انگلستان آغاز كرد كه 6 ماه ادامه داشت و به تضعيف نفوذ انگليسى‏ها در عراق انجاميد و آنان راوادار به قبول خواست مردم در تشكيل دولت ملى عراق كرد.اين جنبش در تاريخ عراق به نام‏«ثورة العشرين‏»شهرت دارد.

در پى اين قيام،دولت انگلستان فيصل سومين فرزند شريف حسين امير مكه را به عنوان پادشاه عراق بر گزيد و مراسم تاجگذارى او در روز عيد غدير سال 1921 م.در بغداد انجام پذيرفت.رژيم سلطنتى عراق تا سال 1958 م.بر عراق حكومت راند.

دولت جمهورى عراق

در سال 1958 م.سرهنگ عبدالكريم قاسم اقدام به كودتاى نظامى كرد و رژيم سلطنتى را سر نگون نمود و آنگاه رژيم جمهورى را در عراق بر قرار ساخت كه تا به امروز ادامه دارد. (2)

اماكن زيارتى و سياحتى عراق

سرزمين عراق يكى از كهن‏ترين تمدنهاى بشرى از آغاز تاريخ تا دوران اسلامى را در خود جاى داده است،از اين رو در جاى جاى عراق مى‏ توان مراكز دينى و مذهبى و باستانى فراوانى را يافت كه ما در دو بخش: «مراكز دينى و زيارتگاههاى مذهبى‏»و«آثار تاريخى و باستانى‏»به معرفى آن مى‏پردازيم:

مراكز دينى و زيارتگاههاى مذهبى

عراق نخستين كشورى بود كه از سوى لشكريان مسلمان در سال 16 ه.ق.فتح گرديد و به دستور خليفه دوم،دو شهر بصره و كوفه پايه‏ ريزى و بنياد نهاده شد.امير مؤمنان عليه السلام نيز كه براى سركوب نمودن غائله جمل از مدينه به عراق آمده بود،شهر كوفه را تا پايان عمر مركز حكومت قرار داد.بعد از آن نيز عباسيان پس از دستيابى به خلافت اسلامى،نخست ‏شهر هاشميه (در نزديكى كوفه) و بعد شهر بغداد و سپس شهر سامراء و مجددا بغداد را پايتخت‏ خود برگزيدند.از اين روست كه در جاى جاى اين سرزمين،مدفن و آرامگاه امامان بزرگوار شيعه،صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله،تابعين،امامان مذاهب سنى،رؤساى فرقه‏ هاى و گروهها و طوايف ديده مى‏ شود.

در اين نوشته با توجه به اهميت جايگاههاى زيارتى،نخست‏به حرم هاى مطهر امامان معصوم عليهم السلام پرداخته،آنگاه مزارهاى ديگر شهرها را معرفى خواهيم كرد.

نجف اشرف

اين شهر كه در 160 كيلومترى جنوب غربى بغداد و در كناره دشت‏بى آب و علف صحراى شام (بادية الشام) واقع است،داراى آب و هواى بسيار گرم و زمينى خشك و كم آب مى‏ باشد.در منابع شيعه،روايات فراوانى درباره فضيلت و قداست‏ سرزمين نجف آمده است،به همين جهت هر مؤمنى آرزوى زيارت اين سرزمين و زندگى و دفن شدن در آن را دارد،زيرا بنا به گفته روايات،هر كس در اين سرزمين مدفون شود،از عذاب قبر در امان است.امروزه اين شهر مركز يكى از استانهاى عراق و از شهرهاى مهم اين كشور به شمار مى‏ رود.

جايگاههاى زيارتى اين شهر عبارتند از:

1-حرم مطهر امير المؤمنين على عليه السلام

آستان مقدس حضرت على عليه السلام در مركز شهر قرار دارد كه از يك گنبد طلايى عظيم و يك گنبد خانه و رواقهاى متعدد و يك صحن،با برخى ضمائم تشكيل شده است.نخستين ساختمان حرم مطهر در دوران هارون الرشيد عباسى بنا گرديد و پس از آن همواره در حال تجديد و عمران و توسعه بوده است.ساختمان امروزى از آثار صفويه است.گنبد عظيم و ايوان‏روحبخش آن،به دستور نادرشاه افشار با خشتهاى طلايى تزيين شده.آيينه كارى حرم به وسيله هنرمندانى از اصفهان در سالهاى دهه چهل شمسى انجام گرفت.قبر مطهر حضرت، درون صندوقى از خاتم و ضريحى نقره‏اى قرار دارد، صندوق خاتم از ساخته‏ هاى دوران شاه اسماعيل صفوى است و از نفايس روزگار بشمار مى‏ رود.ضريح مطهر توسط هنرمندان هندى و چينى درسال 1345 ه.ق.در هند به همت رهبر شيعيان اسماعيلى ساخته و تقديم حرم مطهر گرديده است.گرداگرد مرقد منور را از چهار سو رواق در بر گرفته است كه همگى به زيباترين شكل توسط هنرمندان ايران تزيين يافته است.حرم مطهر داراى صحن بسيار بزرگ و دلگشايى است كه اطراف مرقد مطهر را در بر گرفته است.اين صحن از ساخته‏ هاى دوران صفوى است كه نماى آن با كاشي هاى‏ خشتى زيبايى تزيين يافته و داراى دو ويژگى منحصر بفرد است:

نخست آن كه:در تمام فصول سال،هنگام ظهر شرعى،سايه از سمت‏ شرق از ميان مى‏ رود.

دوم آن كه: همواره نخستين اشعه آفتاب هنگام بامداد از ميان بازار بزرگ شهر گذشته و پس از عبور از دروازه صحن به ضريح مقدس مى‏ تابد.

در گرداگرد صحن مطهر اتاق هايى قرار دارد كه همگى آرامگاه بزرگان است.صحن داراى چهار دروازه اصلى است كه بزرگت رين آنها در سمت ‏شرق واقع شده و به‏«باب الذهب‏»شهرت دارد. دومين دروازه در سمت‏ شمال قرار گرفته و به‏«باب الطوسى‏»معروف است.

سومين دروازه در جنوب است‏به نام‏«باب قبله‏»و چهارمين آن در سمت غرب واقع شده و به‏«باب سلطانى‏»مشهور است.

حرم مطهر،داراى برخى بيوتات ضميمه است كه عبارتند از:

الف-مسجد عمران بن شاهين،كه در دالان منتهى به باب الطوسى قرار گرفته است.اين مسجد كهن،از بناهاى عمران بن شاهين،حاكم جنوب عراق در نيمه قرن چهارم هجرى است.

ب-مسجد خضراء،در زاويه شمال شرقى صحن است كه داراى تاريخ كهن مى‏باشد.اين مسجد در سال 1385 ه.به طرز زيبايى بازسازى گرديده و دهها سال يكى از مراكز اصلى تدريس در حوزه علميه نجف بشمار مى‏ رفت.

ج-تكيه بكتاشي ها،اين تكيه در دوره حاكميت عثمانيان بر عراق ساخته شده و محل تجمع و برگزارى مراسم صوفيان بكتاشى ترك بوده است.ساختمان اين تكيه كه امروزه به انبار آستانه تبديل شده در شمال غرب صحن واقع است.

د-مسجد بالاسر،در دالان سمت غربى صحن قرار گرفته و در محراب آن قطعاتى از كاشيهاى خشتى متعلق به قرن ششم هجرى به چشم مى‏ خورد.

2-قبرستان وادى السلام‏اين قبرستان يكى از مقدس ترين گورستانهاى مسلمانان و شيعيان است و در روايات آمده:«هر مؤمنى در شرق يا غرب جهان ديده از جهان بر گيرد به روح او ندا مى‏ رسد كه به وادى السلام ملحق شو»و بدين منظور فرشته‏اى است‏به نام‏«ملك نقاله‏»كه ارواح مؤمنان را از سرتاسر جهان به اين گورستان مى‏ آورد.

3-مقام حضرت حجت (عج)

اين مقام گورستان وادى السلام قرار دارد و جايگاه مقدسى است كه به آن حضرت نسبت داده مى‏ شود.از اين رو مردم به زيارت و نمازگزاردن در آن مى ‏پردازند.

4-آرامگاه حضرت هود و حضرت صالح عليهم السلام

اين آرامگاه در بخش آغازين گورستان وادى السلام واقع شده است.بنابر روايات اين دو پيامبر در اين‏سرزمين مدفون‏اند.

5-مقام حضرت زين العابدين عليه السلام

بنا به گفته روايات،جايگاهى است كه امام سجاد عليه السلام هنگام زيارت قبر جد خود،در آنجا به نماز ايستاده است،و اين مقام در مغرب شهر نجف واقع است.

6-صافى صفا مسجدى است كه گفته مى‏ شود امير مؤمنان عليه السلام در آنجا نماز گزارده و در گوشه‏اى از آن مدفن يكى از ياران حضرت قرار دارد.

7-مسجد حنان ه‏اين مسجد در محله‏اى بدين نام،در ميانه بزرگراه نجف-كوفه قرار دارد،و جايى است كه بنا بر گفته‏ روايات،هنگامى كه سر امام حسين عليه السلام در آن قرار داده شده،به ناله پرداخته و يا تعظيم كرده است،از اين رو به حنانه مشهور است.

8-آرامگاه كميل بن زياد نخعى‏اين آرامگاه در ميان بزرگراه نجف-كوفه قرار گرفته و داراى صحن وسيع و گنبد بزرگى است.كميل از ياران با وفاى حضرت على عليه السلام بود و دعاى كميل كه حضرت آن را به وى آموخت،مشهور است.

9-آرامگاه شيخ طوسى‏او كه يكى از مشاهير فقهاى امامية و مؤسس حوزه علميه نجف است، در سال 460 ه.وفات يافت و در خانه خود مدفون گرديد،اين مكان پس از مدتى تبديل به مسجدى گرديد كه طى ده قرن گذشته يكى از مراكز تدريس حوزه نجف شمرده مى‏ شود. امروزه اين مسجد به نام‏«جامع الشيخ الطوسى‏»در شمال حرم مطهر و به فاصله كوتاهى از آن قرار دارد و نيز در گوشه‏اى از اين مسجد آرامگاه علامه آية الله سيد محمد مهدى بحر العلوم قرار گرفته كه از مشاهير علماى اماميه و متوفاى 1212 ه.است.

10-همانطور كه پيشتر گذشت،نجف آرامگاه جمع بسيارى از عالمان بزرگ است كه برخى از آنان عبارتند از:

**علامه حلى،در اتاقى كه در راهروى جنب گلدسته شمالى قرار دارد،مدفون است.

گفتنى است كه قبر حاج آقا مصطفى خمينى رحمة الله در همين مقبره قرار دارد.

**مقدس اردبيلى،در اتاقى كه در ايوان طلا و جنب گلدسته جنوبى واقع شده،مدفون است.

**سيد محمد كاظم يزدى،قبر او در مقبره بزرگى‏ است كه در سمت‏ شمال صحن مطهر قرار دارد.

**شيخ مرتضى انصارى،قبر وى درون اتاقى است كه در سمت غرب راهرو و دالان باب القبله قرار دارد.

**ميرزاى نائينى،مدفون در دومين مقبره پيش از زاويه جنوبى است.

**آخوند خراسانى،در مقبره جنوبى واقع در دالان باب الذهب قرار دارد.در نزديك او مدفن فقيه مشهور ميرزا حبيب الله رشتى و سيد ابو الحسن اصفهانى واقع است.

**آية الله بهبهانى،وى از رهبران مشروطيت‏بود كه به دست مخالفان و عوامل بيگانه ترور شد. قبر او در دومين مقبره پس از دروازه باب السوق،به سمت ‏شمال قرار گرفته است.

**علاوه بر اين بزرگان،كه داراى مقابر مشهورى هستند،در صحن و حجره‏هاى اطراف آن نيز گروه

زيادى از شخصيت هاى دينى مدفون‏ اند كه برخى از آنان عبارتند از آيات عظام سيد محمد سعيد حبوبى،شربيانى،شيخ محمد حسن آشتيانى،سيد ابو القاسم خويى،سيد محمود شاهرودى،حاج آقا حسين قمى،شيخ الشريعه اصفهانى،سيد عبد الحسين شرف الدين.آقا ضياء الدين عراقى شيخ محمد حسين غروى اصفهانى،حاج محمد حسين امين الضرب و جز اينها.

11-مساجد مشهور نجف عبارتند از:

مسجد شيخ طوسى،كه در كنار مقبره ايشان واقع است‏ و همچنان محل تدريس اساتيد حوزه نجف مى‏ باشد.

مسجد شيخ انصارى،مشهور به مسجد تركها كه امام خمينى قدس سره در آن به اقامه نماز جماعت و تدريس مى پرداخت.

مسجد هندى،كه از مساجد بزرگ و مشهور نجف و يكى از مراكز تدريس در حوزه علميه نجف و در كنار آن كتابخانه آية الله حكيم و آرامگاه او قرار دارد.

مسجد خضراء،از مساجد مشهور نجف است كه سالها محل تدريس در حوزه علميه نجف بشمار مى‏ رفت.

مسجد جواهرى،كه به علت دفن مرحوم صاحب جواهر رحمه الله در آن،بدين نام مشهور است.

12-مدارس دينى نجف

از آنجا كه شهر نجف از ده قرن پيش تا كنون،بزرگترين حوزه دينى بوده است،مدارس بسيارى در آن به هدف سكونت و تدريس طلاب ساخته شده كه مشهورترين آنها عبارتند از: مدرسه قوام،مدرسه آخوند،مدرسه سيد يزدى،مدرسه قزوينى،مدرسه سليميه،مدرسه جامعة النجف الدينية،مدرسه بخارائى،مدرسه صدر اعظم،مدرسه بادكوبى،مدرسه مهديه، مدرسه آية الله بروجردى،مدرسه ايروانى،مدرسه معتمد،مدرسه هندى،مدرسه شربيانى مدرسه خليلى،و مدرسه يزدى.

13-كتابخانه‏ هاى نجف

نجف شهرى حوزوى و مركز علم و عالمان بوده و هست و از اين رو داراى كتابخانه‏ هاى بسيار است كه معمولا در هر مدرسه كتابخانه ‏اى وجود دارد،ليكن تعدادى از آنها مهم تر هستند كه عبارتند از:

**كتابخانه حيدريه،كه تاريخ آن به قرن چهارم هجرى و به دوره آل بويه مى‏رسد و داراى نسخه‏ هاى بسيار نفيس است،امروزه در يكى از حجرات صحن مى‏ باشد.

**كتابخانه امير المؤمنين،كه از سوى مرحوم علامه امينى (صاحب الغدير) در محله خويش ساخته شد و آرامگاه آن مرحوم نيز در جوار آن است.

**كتابخانه آية الله حكيم،كه در مجاورت مسجد هندى است.آرامگاه آن مرحوم در گوشه ‏اى از مسجد قرار دارد.

كوفه

شهر كوفه نخستين شهر اسلامى است كه در سال 17 ه.ق.به دستور خليفه دوم و به ست‏سعد بن ابى وقاص سردار فاتح عراق و ايران در بخش ميانى عراق ساخته شد.اين شهر در آن روزگار از موقعيت ‏سوق الجيشى مهمى برخوردار بود و از سويى با صحرا و حجاز اتصال داشت و نيز شاخه ‏اى از رودخانه فرات مرز شمالى شهر را تشكيل داده و همجوارى آن با شهر باستانى حيره و كشتزارها و نخلستانهاى گسترده كه منابع غذايى ارزشمندى براى مردمان داشت‏بر موقعيت‏شهر مى‏افزود.

كوفه براى نخستين بار در سال 36 ه.ق.پايتخت دولت اسلامى گرديد و اين هنگامى بود كه امير المؤمنين على عليه السلام براى جنگ جمل،مدينه منوره را به قصد عراق ترك كرد. بعدها بتدريج‏بر اهميت‏ شهر افزوده شد و يكى از مراكز مهم علمى و سياسى جهان اسلام گرديد و جمعيت آن را كه بيشتر ايرانيان تشكيل مى‏ دادند،افزون بر يك ميليون نفر دانسته ‏اند.

امروزه شهر كوفه موقعيت پيشين خود را از دست داده و به عنوان يك بخش از توابع شهر نجف شمرده مى‏شود و فاصله دو شهر هشت كيلومتر است كه تقريبا به يكديگر متصل مى ‏باشند.اين شهر به علت موقعيت‏ جغرافياي ى‏اش،از آب و هواى ملايم و خنك‏ تر از نجف بر خوردار است.

جايگاههاى زيارتى كوفه:

1-مسجد جامع كوفه:

يكى از چهار مسجد مهم و مقدس جهان اسلام (پس از مساجد مكه،مدينه و بصره) است.اين مسجد نخستين ساختمان شهر جديد التاسيس كوفه در سال 17 ه.بود.مسجدى است مربع به طول 110 متر و عرض 116 متر،صحنى وسيع و بدون سقف و ديوارى عظيم و مرتفع دارد، همانند برج و باروهاى شهرهاى كهن،كه در دوران عضد الدوله ديلمى ساخته شده است.اين مسجد گنجايش چهل هزار نفر را دارد.

جايگاههاى مقدس درون مسجد كوفه:

**ستونها و محراب هاى هفت‏ گانه،اين محرابها،محل نمازگزاردن برخى از معصومان و پيامبران عليهم السلام مى‏ باشد.

**دكة القضاء،سكويى است كه بنا بر روايات،جايگاه قضاوت حضرت امير المؤمنين بوده است و در شمال شرقى مسجد قرار دارد.

**بيت الطشت،در مجاورت دكة القضاء است و جايگاهى است كه در آن يكى از معجزات حضرت على عليه السلام به وقوع پيوست كه تفصيل آن در«مفاتيح الجنان‏»آمده است.

**محراب امير المؤمنين،كه محل شهادت آن حضرت نيزمى‏باشد.اين محراب در ميانه ديوار جنوبى مسجد قرار دارد و در سمت راست آن جايگاه شبستان بزرگ ديگرى است كه بنا بر برخى روايات،آنجا محراب و محل شهادت على عليه السلام است.

**محل به گل نشستن كشتى نوح،كه فضاى گودى است در ميانه مسجد.بنا بر روايات،كشتى حضرت نوح عليه السلام پس از مدتها سرگردانى،در اين نقطه به خشكى رسيده است.

**باب الثعبان (يا دروازه اژدها) ،يكى از دروازه‏هاى نخستين و كهن مسجد كوفه است كه در ميانه ديوار شمالى مسجد قرار دارد و در اينجا يكى از معجزات امير المؤمنين على عليه السلام ظاهر شده است.

2-حرم مسلم بن عقيل:

آرامگاه حضرت مسلم،اين شخصيت والا مقام در بيرون باروى مسجد كوفه و در سمت جنوب شرقى آن قراردارد كه به وسيله راهرو كوتاهى از مسجد مى‏توان به درون صحن آن قدم نهاد. حرم حضرت مسلم عليه السلام فضاى وسيعى در شرق مسجد كوفه را در بر گرفته و از گنبد طلايى بزرگ و چندين رواق و شبستان و ايوان تشكيل شده است.

3-آرامگاه هانى بن عروه:

در برابر حرم حضرت مسلم و در سمت ‏شمالى‏ صحن او قرار دارد.وى از شيعيان با وفا و ميزبان و همرزم مسلم بن عقيل در كوفه بود و به همراه او به شهادت رسيد.

4-آرامگاه مختار بن ابى عبيده ثقفى:

وى سردارى است كه پس از واقعه كربلا به قيام پرداخت و انتقام خون آن شهداى بزرگوار را از قاتلان آنان ستاند و آنان را به جزاى اعمالشان در اين دنيا رسانيد.قبر او در گوشه شبستانى در حرم حضرت مسلم،از سمت جنوب قرار دارد.

5-خانه امير المؤمنين عليه السلام:

اين خانه در اصل منزل مسكونى ام هانى،خواهر على عليه السلام بوده كه حضرت پس از انتقال به كوفه آن را منزل خود قرار داد. اين خانه در بيرون مسجد كوفه و در زاويه جنوب غربى آن قرار دارد.ساختمان كنونى آن گر چه ‏قديمى نيست ليكن در محل همان خانه حضرت ساخته شده است.

6-آرامگاه ميثم تمار:

وى يكى از ياران با وفا و فدا كار امير المؤمنين على عليه السلام بود كه بر اثر پايدارى در ايمان به آن حضرت به شهادت رسيد،امروزه آرامگاه او در فاصله 300 مترى از مسجد كوفه و در آغاز بزرگراه نجف-كوفه قرار دارد.

7-قصر دار الامارة،يا مقر والى كوفه:

اين ساختمان كهن‏ ترين ساختمان اسلامى در عراق بشمار مى‏ رود و به دست ‏سعد ابن ابى وقاص در سال 17 ه.پس از ساختمان مسجد كوفه ساخته شد.دار الاماره ساختمانى است مربع شكل به ابعاد 36/110 متر و 24/110 متر كه امروزه تنها پايه‏ها و برخى ديواره اى‏ فرو ريخته آن باقى مانده است.اين قصر يكى از ساختمان هاى عبرت انگيز روزگار است.در آن قصر مسلم به شهادت رسيد و سر مبارك امام حسين عليه السلام و شهداى كربلا به نمايش گذاشته شد و سپس سرهاى قاتلان آن بزرگواران از سوى انتقام گيرندگان به نمايش در آمد. آنگاه ظالمان ديگرى سرهاى اين انتقام گيرندگان را بريدند و در آن به نمايش گذاشتند، فاعتبروا يا اولى الابصار .

8-مسجد سهله:

يكى از مساجد مبارك شهر كوفه است،و روايات فراوانى در فضيلت عبادت در آن مسجد آمده است.اين مسجد در فاصله دو كيلومترى غرب مسجد كوفه واقع است و از صحنى وسيع به ابعاد 140 متر و 125 متر با ديوارى مرتفع تشكيل گرديده و در آن محرابهاى متعددى ‏قرار دارد كه منسوب به معصومان عليهم السلام مى‏ باشد و در ميانه سمت جنوب مسجد جايگاه بزرگى است كه بر روى گنبدى قرار دارد و به‏«مقام حضرت حجت عليه السلام‏»مشهور است.

9-مسجد صعصعة بن صوحان:

صعصعه يكى از ياران با وفاى امير المؤمنين عليه السلام بود.اين مسجد كه عبادتگاه وى است،در نزديكى مسجد سهله قرار دارد.

10-مسجد زيد بن صعصعه:

اين مسجد مبارك نيز در نزديكى مسجد پيشين قرار دارد.

11-مقام يونس عليه السلام:

اين جايگاه كه امروزه شكل و هيئت مسجد دارد،در ميان عامه مردم به غلط به آرامگاه حضرت يونس بن متى عليه السلام شهرت يافته است.در قسمتى از گنبد خانه آن،محرابى است كه گفته مى‏شود امير مؤمنان عليه السلام در آنجا نماز گزارده است.اين مقام امروزه در كنار رودخانه فرات و در فاصله يك كيلو مترى از مسجد كوفه واقع است و بنا بر برخى روايات، حضرت يونس در اين جا از شكم نهنگ بيرون انداخته شد.بايد افزود كه آرامگاه حضرت يونس عليه السلام در شهر موصل بر بلنداى تپه‏اى قرار دارد وداراى گنبد و صحن و سرا است.

12-آرامگاه ابراهيم الغمر:

او ابراهيم فرزند حسن مثنى فرزند امام حسن مجتبى عليه السلام است،قبر او در سمت مغرب قبر ميثم تمار در محله‏ اى به نام‏«حى كنده‏»مى‏باشد.او جد سادات طباطبايى است.

شهر كفل

اين شهر كه در فاصله 35 كيلومترى شمال شرق كوفه و در مسير بزرگراه نجف-بغداد قرار دارد شهر كوچكى است و نام خود را از قبر حضرت ذى الكفل عليه السلام كه يكى از بزرگان پيامبران بنى اسرائيل است و در اين شهر مدفون شده،بر گرفته است.

نام اين پيامبر حزقيل يا حزقيال است و به علت آنكه كفالت قوم يهود را در دوران اسارت در بابل به عهده داشت‏ بدين نام معروف گرديد.اين پيامبر نزد قوم يهود از مقام والايى برخوردار است، زيرا توانست تورات حضرت موسى عليه السلام را پس از آتش گرفتن هيكل حضرت ‏سليمان در اورشليم از سوى بخت نصر،مجددا باز نويسى كند.تا سالهاى پيش از دهه پنجاه ميلادى،هر ساله در ماه حزيران،هزاران يهودى براى زيارت آرامگاه او به اين شهر كوچك مى ‏آمدند و به مدت يك هفته مراسم مذهبى انجام مى‏ دادند.ساختمان آرامگاه از دوران مغول است و داراى گنبدى است مخروطى و كنگره‏دار.در قسمتى از آرامگاه،مسجدى كهن با گلدسته‏ اى بر افراشته از همان دوران وجود دارد.در گوشه و كنار اين آرامگاه،قبور بسيارى از بزرگان يهود ديده مى ‏شود.

در مدخل جنوبى شهر و در ميان نخلستان ها،آرامگاه رشيد هجرى يكى از ياران و شاگردان با وفاى امير المؤمنين على عليه السلام قرار دارد.وى در دوران معاويه به جرم پايدارى در دوستى و محبت‏به امير المؤمنين،به دستور او به شهادت رسيد.

كربلا

مقدس‏ ترين شهر عراق پس از نجف اشرف كربلا است و آن تربتى است كه اجساد پاك و غرقه به خون شهيدان عاشورا و به ويژه سرور آنان و سيد جوانان اهل بهشت،ابا عبد الله الحسين عليه السلام و برادر با وفا و بزرگوارش ابو الفضل العباس را در خود جاى داده است.

تاريخ شهر كربلا در دوران اسلامى از هنگام شهادت امام حسين عليه السلام آغاز مى‏شود و از آن هنگام تا كنون،اين شهر همواره در جان و روح و روان شيعيان و مؤمنان بوده و روز به روز بر آبادانى و وسعت آن افزوده شده است.

مهمترين زيارتگاه هاى كربلا عبارتند از:

1-حرم امام حسين عليه السلام،كه به همراه حرم ابو الفضل العباس عليه السلام و فضاهاى پيرامون اين دو جايگاه،هسته مركزى شهر را تشكيل مى ‏دهند.حرم مطهر بيش از دو متر از سطح شهر پايين‏تر است،از اين رو تعداد زيادى پله زائران را از دروازه‏ها به درون صحن هدايت مى‏كند.

ساختمان كنونى حرم از ساخته‏ هاى دوره صفوى و عثمانى و قاجار است.حرم مطهر از گنبدى بزرگ و مطلا تشكيل شده كه بر روى گنبد خانه‏اى وسيع و چندين رواق و يك مسجد بزرگ و صحنى فراخ است كه تمامى اين مجموعه را در بر مى ‏گيرد.گنبد طلا از ساخته‏ هاى‏ دوران صفويه است و طلا كارى آن به دستور آغا محمد خان قاجار انجام گرفته است.در زير گنبد،ضريح نقره‏اى و بزرگ و چند ضلعى قرار دارد كه قسمت عمده فضاى گنبد خانه را اشغال كرده و درون آن قبر مطهر امام حسين عليه السلام و دو فرزندش على اصغر و على اكبر جاى دارد.در سمت‏ شرق ضريح مطهر حضرت، فضايى است كه در جنوب آن پنجره‏اى نقره‏اى قرار دارد.اينجا آرامگاه قسمت اعظم شهيدان واقعه كربلا است كه همگى آنان پيرامون آن پنجره و فضاهاى اطراف پراكنده و مدفون هستند.گرداگرد گنبد خانه را چهار رواق در بر گرفته است.

حرم مطهر داراى ايوانى است كه قسمتى از آن با خشت هاى طلا پوشيده شده و بخش هاى ديگر آن با كاشى معرق و نفيس اصفهان تزيين يافته است.سقف بلند ايوان را مجموعه‏ اى از ستون هاى مرمرين،تراش هنرمندان اصفهانى نگاه داشته است.-قتلگاه،جايگاهى است در نزديكى آرامگاه حبيب بن مظاهر اسدى كه بنا بر گفته روايات،امام حسين عليه السلام در آنجا به شهادت رسيد و بعدها به جايگاه كنونى منتقل شد و دفن گرديده ‏اند.

3-تل زينبيه،در فاصله 20 مترى از سمت غرب صحن مطهر،تپه‏اى به ارتفاع 5 متر وجود دارد كه امروزه بر روى آن اتاقى ساخته شده است،اين تپه به نام‏«تل زينبيه‏»يا تپه حضرت زينب عليها السلام مشهور است و بنا به نقل مورخان،تپه ‏اى بوده است كه در روز عاشورا حضرت زينب برروى آن مى رفته و از سير وقايع جنگ آگاهى مى‏ يافته‏ اند.

4-حرم منور و پاك ابو الفضل العباس عليه السلام،اين حرم در فاصله 350 مترى شمال شرقى حرم امام حسين عليه السلام قرار گرفته و داراى قبه و بارگاه شكوهمندى است كه جسد پاك اين سردار رشيد و يار وفادار امام حسين عليه السلام را در بر گرفته است.ساختمان داراى گنبدى طلايى است كه بر روى گنبد خانه‏اى كوچكتر از حرم امام حسين عليه السلام قراردارد.گرداگرد قبر مطهر را چهار رواق و صحن فراخ و وسيعى به همراه ايوان زيبا در بر گرفته است.ضريح زيباى آن حضرت به دستور مرحوم آية الله العظمى حكيم در سال 1965 ميلادى در اصفهان ساخته شد.

5-آرامگاه حبيب بن مظاهر اسدى،او يكى از شهداى روز عاشورا است كه در سن 80 سالگى به يارى امام حسين عليه السلام شتافت و شهيد گرديد و در فاصله 10 مترى از ضريح مطهر و در رواق جنوب غربى مدفون است و داراى ضريح كوچكى است.

6-آرامگاه سيد ابراهيم مجاب،وى امام زاده والا مقام و عظيم الشان و داراى نسل مباركى است.او ابراهيم فرزند محمد العابد فرزند امام موسى بن جعفر عليه السلام است كه در اين بقعه مطهر دفن شده است و بنا به نوشته مورخان،بسيارى از سادات و بزرگان پيرامون او مدفونند.آرامگاه او در رواق حرم مطهر و در گوشه شمال‏ غربى آن است.

7-در سر تا سر صحن و حجره‏ هاى گرداگرد آن و رواقها،بسيارى از بزرگان در طول تاريخ دفن شده‏اند،برخى از اين حجره‏ها به نام شخصيتى كه در داخل آن دفن شده،مشهور است، همچون آخرين مقبره‏اى كه در جنوب سمت مشرق قرار دارد و مدفن بسيارى از علماى دين مى‏ باشد كه مشهورترين آنها مرحوم آية الله ميرزا محمد تقى شيرازى است كه در سال 1920 ميلادى،رهبرى انقلاب مردم بر ضد دولت انگليس را بر عهده داشت.از ديگر مشاهير مدفون در اين بقعه مطهر،ميرزا محمد تقى خان امير كبير است كه پس از به قتل رسيدنش در كاشان،به كربلا منتقل و در مقبره‏اى در رواق شرقى حرم مطهر دفن گرديد،همچنين قاجاريه نيز در رواق شمالى،داراى مقبره‏اى هستند كه جمعى از آنان در آنجا مدفونند.

8-خيمه‏ گاه،در جنوب صحن مطهر امام‏ حسين عليه السلام و در فاصله 250 مترى واقع است. (بنا به نقل مورخان،محل بر افراشته شدن خيمه‏ ها و چادرهاى سيد الشهدا عليه السلام و ياران او بوده است) .امروزه جايگاه خيمه ‏ها را با ساختمانسازى به تصوير كشيده ‏اند.

9-مقام حضرت مهدى عليه السلام،در ميان نخلستانه اى كرانه رودخانه فرات كه اين شاخه رودخانه به نام‏«نهر علقمه‏»مشهور است،از شمال كربلا مى‏ گذرد و آن جايگاهى است منسوب به حضرت حجت عليه السلام كه مردم در آن به نماز مى ‏پردازند.

10-حر،و آن شهركى است در جنوب غربى كربلا كه در فاصله 9 كيلو مترى از شهر واقع شده و نام آن بر گرفته از نام حر بن يزيد رياحى است.او در روز عاشورا يكى از فرماندهان لشگر عبيد الله زياد بود ولى بعدها توبه كرد و به لشكر حق پيوست و تا پاى جان ايستاد و به شهادت رسيد و در اين موقعيت دفن گرديد.امروزه ‏آرامگاه او،كه از ساخته‏ هاى شاه اسماعيل صفوى است،داراى صحن و رواق و گنبد كاشى كارى است و مؤمنان فوج فوج به زيارت قبرش مى‏ شتابند.

11-آرامگاه الاخرس بن الكاظم عليه السلام،وى محمد ابن ابى الفتح اخرس،از نوادگان حضرت موسى بن جعفر عليه السلام است كه بقعه‏اش در حومه كربلا،در محله‏اى به نام‏«الابتر»قرار دارد.

12-آرامگاه ابن حمزه،وى نواده امير المؤمنين و از امام زادگان والا مقام است.آرامگاهش در آغاز بزرگراه كربلا-طويريج قرار دارد.

13-آرامگاه عون بن عبد الله،در نسبت اين امام زاده ترديدهايى وجود دارد كه آيا وى همان عونى است كه در كربلا شهيد شد و يا نواده امام حسن عليه السلام است؟امروزه وى داراى بقعه و بارگاه با شكوهى در 11 كيلومترى شمال غربى كربلا و در آغاز بزرگراه كربلا-بغداد مى‏باشد.اين امام زاده بسيار مورد توجه مردمان عراق و داراى نذر مجربى است،از اين رو همواره مزار او مملو از زائر و نذورات آنان است.

14-آرامگاه طفلان مسلم،اين آرامگاه در راه كربلا-بغداد،در حومه شهر مسيب قرار دارد.اين دو كودك به نامهاى محمد و ابراهيم،فرزندان حضرت مسلم ابن عقيل هستند كه پس از شهادت پدرشان به شهادت رسيدند،آرامگاه اين دو كودك صحن و سراى با شكوهى داشته و بر قبر هر يك گنبد و ضريحى‏قرار دارد.

15-آرامگاه ابن هاشم،وى از نوادگان حضرت موسى بن جعفر عليه السلام است كه در سال 745 ه.وفات يافت و آرامگاهش امروزه در كويرى واقع در شمال غربى كربلا مى‏ باشد.قبر او داراى صحن و سراى بزرگى است و در ميان اعراب بيابان گرد بسيار معروف است و آنان همواره بدو پ